სიონი

მშენებლობა

არქეოლოგიური მონაცემების მიხედვით, სიონის მიმდებარე ტერიტორიაზე მე-5 საუკუნეში დასახლების კვალი შემორჩა. როგორც ჩანს, თბილისის ქალაქად ჩამოყალიბებისას სწორედ ეს არეალი აირჩიეს ახალშენისათვის. მჭიდროდ დასახლებული ახალი უბანი უნდა გამხდარიყო იმის მთავარი მიზეზი, რომ სწორედ აქ აიგო თბილისის ორი უძველესი და გრანდიოზული ეკლესია – ანჩისხატი და სიონი.

ანჩისხატის მშენებლობა მე-6 საუკუნის დასაწყისში დასრულდა. როგორც ჩანს, სწორედ ეს ეკლესია გახდა ქალაქი თბილისის მთავარი ტაძარი. შესაძლოა, აქვე ჰქონოდა რეზიდენცია თბილელ ეპისკოპოსს, რომელიც ქალაქად ქცეულ და უკვე ხალხმრავალ თბილისს აუცილებლად დასჭირდებოდა. ფაქტია, რომ 506 წელს დვინის საეკლესიო კრებაში (სომხეთში) საჰაკი, ეპისკოპოსი ტფილისისა, მონაწილეობდა. ეს არის საჰაკ (ისააკ) ტფილელის უძველესი ხსენება, როგორც თბილისის ეპისკოპოსისა; თუმცა, არაა გამორიცხული მანამდე სხვა თბილელი ეპისკოპოსიც ყოფილიყო.

როგორც ჩანს, თბილისის მოსახელობა მალე ისე გაიზარდა, რომ ანჩისხატის ეკლესია ვეღარ იტევდა მათ რიცხვს და საჭირო გახდა უფრო დიდი ეკლესიის მშენებლობა. სწორედ ამ საჭიროებაზე უნდა მიუთითებდეს ქართულ საისტორიო მწერლობაში სიონის სინონიმად მოხსენიებული „ტფილისის დიდი ეკლესია“. ქართველმა მემატიანებმაც სიტყვა „დიდი“ აირჩიეს ახალი ეკლესიისა და ანჩისხატის ეკლესიების განსასხვავებლად. სავარაუდოა, რომ, ქართველთა და სომეხთა შორის საბოლოო რელიგიურ განხეთქილებამდე (მე-7 საუკუნე), თბილისის სომხური მოსახლეობაც ამ ტაძარშიც ილოცებდა, რადგან იგივე აღმსარებლობის მატარებელნი იყვნენ. სომხური მოსახლეობა ამ დროს თბილისში ნამდვილად იქნებოდა, ვინაიდან მე-5-მე-10 საუკუნეებში ქალაქის ცენტრი სწორედ ანჩისხატ-სიონის მიმდებარე ტერიტორია იყო, სადაც თავმოყრილი იყო ქალაქის სახელოსნოები და სავაჭრო პუნქტები.

სიონის ეკლესიის მშენებლობის შესახებ ზუსტი ცნობები არ გაგვაჩნია. მრავალი ნგრევისა თუ რეკონსტრუქციის შედეგად, სიონის დღევანდელი იერსახე ნამდვილად არ არის თავდაპირველი, არც მისი სამშენებლო წარწერაა შემორჩენილი, რაც უფრო მეტ ცნობას მოგვაწვდიდა მისი მშენებლობის ქრონოლოგიის შესახებ.

ჯუანშერის ცნობით, გუარამ კურაპალატმა (575-600 წწ.) „განაახლა საფუძველი სიონისა“, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ თბილისის სიონი მე-6 საუკუნის II ნახევრამდე უკვე არსებობდა, თუმცა, უცნობი მიზეზებით საძირკველამდე ყოფილა დანგრეული, რის გამოც ქართლის ერისმთავარმა თავიდან დაიწყო მისი მშენებლობა. მშენებლობა უნდა დასრულებულიყო მე-7 საუკუნის დასაწყისში. სუმბატ დავითის-ძის ცნობით, ეკლესიის მშენებლობისას ნახევარ საქმეს თბილისის მკვიდრები აკეთებდნენ, მეორე ნახევარს კი ვინმე „დედაკაცი“. სამწუხაროდ, ისტორიას არ შემოუნახავ ჩვენამდე ამ ქალის სახელი.

სახელწოდება – სიონი

ქრისტიანული ტრადიციით, ღვთისმშობლის მიძინების სახელობის ტაძარს სიონი ეწოდა – იერუსალიმის ზეთისხილის მთის საპატივსაცემოდ, სადაც ცხოვრობდა და აღესრულა წმინდა ღვთისმშობელი. საინტერესოა, რომ ხშირად წერილობით წყაროებში ეს ეკლესია მოხსენიებულია არა როგორც „სიონის ღმრთისმშობელი“, არამედ მრავლობით რიცხვშია ნახსენები – „სიონთა ღმრთისმშობელი“. ეს შეიძლება მიუთითებდეს, რომ თბილისის სიონი, როგორც დედაქალაქის საკათედრო ტაძარი, ითვლებოდა საქართველოს ყველა სიონზე, ღვთისმშობლის სახელობის ყველა ეკლესიაზე (სიონთა) აღმატებულად, ყველაზე მთავარ სიონად.

სიონი და სომხები

როგორც უკვე ვთქვით, სიონის ეკლესია, ქართველთა და სომეხთა შორის რელიგიური განხეთქილების ჩამოვარდნამდე, თბილისელი სომხებისთვისაც წმინდა ადგილი უნდა ყოფილიყო. მიუხედავად იმისა, რომ მცხეთა რჩებოდა ქართლის კათალიკოსის რეზიდენციად, მე-7 საუკუნეში, როცა რელიგიური სიტუაცია კავკასიაში გამწვავდა და ქართველებსა და სომხებს შორის განხეთქილება მწიფდებოდა, ქართლის კათალიკოსი კირიონი თბილისის სიონის „ფარეხში“ ცხოვრობდა და არა მცხეთაში. სავარაუდოა, რომ ეს სწორედ თბილისის სომხური თემის გამო იყო, რადგან ქართლის ეკლესიას მათი შენარჩუნება სურდა. შესაძლოა, ეს ნაწილობრივ მოეხერხებინა კიდეც. ყოველ შემთხვევაში, ქალაქის ძველი წმინდა ადგილები ქრისტიანული მოსახლეობისთვის, განსხვავებული კონფესიების მიუხედავად, კვლავ წმინდა ადგილებად დარჩებოდა და მათი, ამ შემთხვევაში, სიონის, მოლოცვის გარკვეული კომპრომისული წესებიც შემუშავდებოდა.

თბილისის არაბული საამიროს პერიოდში თბილისში ქრისტიანული თემი ძლიერი იყო. ალ-ჰუსეინის ცნობით, თბილისის სიონს აქაური ქრისტიანებისათვის ისეთივე მნიშვნელობა ჰქონდა, როგორც ქააბას მუსლიმთათვის. ეს საინტერესო შედარებითი ცნობა, შესაძლოა, ზემოთ გამოთქმული მოსაზრების დასტური იყოს, რომ თბილისის სიონი ქალაქის განსხვავებული კონფესიების ქრისტიანებისათვის მთავარი მოსალოცი ადგილი იყო.

სომხების განსაკუთრებული მოწიწება სიონის ტაძრისადმი, შესაძლოა, გამოწვეული ყოფილიყო სიონში დაცული ერთ-ერთი მთავარი სიწმინდის – წმ. ნინოს ვაზის ჯვრის გამო. გარდა იმისა, რომ წმ. ნინოს ისტორია საქართველოში შემოსვლამდე მჭიდროდ არის დაკავშირებული ძველ სომხეთთან და სომხეთში წამებულ წმ. რიფსიმესთან (წმ. ნინო საქართველომდე რიფსიმეს მსახური ქალი – რიფსიმიანელი იყო), სომხური საისტორიო მწერლობა და მეხსიერება წმ. ნინოს უკავშირებს, ასევე, წმ. გრიგოლ განმანათლებელს, სომხების ქრისტიანული ეკლესიის ფუძემდებელს. გარდა ამისა, სომხურ საისტორიო მეხსიერებაში დალექილია სომხეთში წმ. ნინოს ჯვრის მოგზაურობის შესახებ მოსაზრება, რომლის მიხედვით, წმ. ნინოს ჯვარი ჯერ მცხეთაში ინახებოდა; შემდეგ, ის წმ. შუშანიკს, ეროვნებით სომეხ დედოფალს, მიუტანეს თავისი სიცოცხლის ბოლოს. ქვეყანაში არსებული არეულობების გამო ჯვარი სომხეთში გახიზნეს, სადაც სხვადასხვა პერიოდში სხვადასხვა საეკლესიო ცენტრში ინახებოდა. ბოლოს კი ჯვარი ანისში იყო. სომხურმა ეკლესიამ ჯვრის მოპოვების დღეს ცალკე დღესასწაულიც კი დააწესა – ამაღლებიდან მე-8 დღეს, კვირას. 1259 წელს, მონღოლთა მიერ ანისის აღების შემდეგ, რუსუდანისა და დავით ნარინის თხოვნით ნინოს ჯვარი საქართველოში დააბრუნეს.

ზოგადად, წმ. ნინოს ჯვრის ისტორია ბურუსით არის მოცული. ქართული წყაროები მის შესახებ, ფაქტობრივად, არაფერს ამბობენ მე-18 საუკუნემდე. წმ. ნინოს შემორჩენილ უძველეს გამოსახულებებზეც ჯვარი არ ფიგურირებს (მე-16 საუკუნის ერთი ფრესკის გარდა). თუმცა, ჩვენ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია სხვა რამ – სომხურ, მათ შორის, თბილისელი სომხების ეროვნულ საისტორიო მეხსიერებაში წმ. ნინოსა და მის ვაზის ჯვარს პირდაპირი კავშირი აქვთ სომეხი ერის ისტორიასთან და განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს, რის გამოც სიონის ტაძარიც მათთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და წმინდა ადგილია თბილისში.

შუა საუკუნეებში კონფესიური განსხვავებები არ ყოფილა იმდენად მკაცრი და გადაულახავი, როგორიც ჩვენ გვგონია. მაგალითად, 1653 წელს უცხო ქვეყნიდან თბილისში მოსულა სომეხი მღვდელი მახურა, რომელიც სიონის ეკლესიის ყმა გამხდარა. სანაინის სომხური მონასტრის ეპისკოპოსი სარქისი მას უფლებას აძლევს იყოს მართლმადიდებლური ეკლესიის ყმა, თუმცა, როგორც მღვდელს სანაინის სომხური ეკლესიისათვის უნდა ემსახურა. ხოლო, თუ მოინდომებდა მონასტრიდან წასვლას, ამის უფლებასაც აძლევდა.  

პატრონი ხატი

ყველა ტაძარს ძველ ქრისტიანობაში მისი მთავარი, პატრონი ხატი ჰქონდა, რომელიც მისი ზეციური მფარველისა იყო, ანუ ვის სახელობაზეც იყო აგებული ეკლესია. სიონის შემთხვევაში, ბუნებრივია, ეს იყო ღვთისმშობლის ხატი, რომელზეც წყაროები ძალზე მწირად წერენ. პირველად ეს ხატი თბილისის ძალიან ტრაგიკულ დროს – ხვარაზმელი ჯალალ-ად-დინის მიერ თბილისის აღებისას ჩანს. ხორეზმის შაჰმა, რომელიც ქრისტიანთა მიმართ დიდი სიძულვილით გამოირჩეოდა, სწორედ სიონის ღვთისმშობლის ხატი დადო მეტეხის ხიდზე და სიონის მონგრეული გუმბათიდან უმზერდა თბილისელების ხოცვას, როდესაც მათ უარი თქვეს ხატის შეურაცხყოფაზე.

უცნაურად ეს ხატი ამ შემოსევას გადაურჩა. მაგრამ, 1522 წელს თბილისი სპარსეთის შაჰ ისმაილის ჯარებმა აიღეს, სიონის ხატი ჭედური პერანგისგან გაძარცვეს, ხოლო ხატი მტკვარში გადააგდეს. მალევე ეს ხატი კახელებს უპოვიათ ნავთლუღთან და კახეთის მეფე ლევანთან წაუბრძანებიათ. კახეთის მეფემ თავიდან მოჭედა ხატი და სიონში დააბრუნა.

სიონის ღვთისმშობლის ხატი სპარსელი ლეკების ჯარების მიერ თბილისის აღებისას 1723 წელს სამუდამოდ დაიკარგა.

დედაქალაქის მთავარი ეკლესია პატრონი ხატის გარეშე დიდხანს ვერ დარჩებოდა. ხატი, რომელიც დღეს სიონის ეკლესიაში ასვენია, ვახტანგ VI-ს შვილის, გიორგი ბატონიშვილის დაკვეთით არის დაწერილი რუსეთში, რომელიც სიონში 1762 წელს ჩამოაბრძანეს. თუმცა, ამ ხატმაც კინაღამ მისი წინამორბედის ბედი გაიზიარა – 1795 წელს აღა-მაჰმად-ხანის მიერ თბილისის აღებისას იოანე ოსესშვილმა მოასწრო ხატის დროებით გახიზვნა თბილისიდან კაიშაურის მთებში.

სიონი და ბერძნები

ბიზანტიის იმპერიის დასუსტებისა და განადგურების პერიოდში საქართველოში ოსმალთაგან დევნილი ბერძნები მკვიდრდებიან. მათი დასახლება გაგრძელდა მომდევნო ხანებშიც. თბილისი იზიდავდა როგორც ვაჭარ-ხელოსან ბერძნებს, ასევე ბერძენ უმაღლეს სასულიერო პირებსაც. ეს უკანასკნელები საქართველოში, ძირითადად, შეწირულობების შესაგროვებლად ჩამოდიოდნენ, რადგან იერუსალიმისა და უცხოეთის სხვა სავანეების ფუნქციონირება, ხშირად, ქართველ მეფე-მთავართა უხვ შემოწირულობებზე იყო დამოკიდებული.

მეფე ალექსანდრე I-ის დროს (1412-1442 წწ.) თბილისში სამოღვაწეოდ ჩამოსულა ბერძენი მიტროპოლიტი ხრისანთე. უცნობი მიზეზით მეფე განურისხდა და საბერძნეთში (ბიზანტიაში) აღარ გაუშვა. მანვე გამოითხოვა ბერძენთა პატრიარქისაგან შენდობის წერილი, რომლითაც პატრიარქმა ხრისანთეს საქართველოს მეფეთა მსახურება დაავალა. ალექსანდრე მეფემ ხრისანთეს თბილისის სიონი და მისი მამულები უბოძა. ამგვარად, მე-15 საუკუნის პირველ ნახევარში თბილისს ბერძენი ეპისკოპოსი ჰყავდა.

სიონის საბუთებში ჩანს კიდევ ერთი ბერძენი ეპისკოპოსი – 1720 წელს სტამბულიდან თბილისში ჩამოსული პამფილიის ეპისკოპოსი პართენოზი, რომელიც შემოწირულობებს აგროვებდა ანტიოქიის ეკლესიისათვის. სიონში იგი ქართლის მეფესა და კათალიკოსს სტუმრობდა. გამგზავრებამდე შეიტყო, რომ ანტიოქიის პატრიარქი გარდაიცვალა, რის გამოც თბილისში დარჩენა ითხოვა. თბილელმა პავლემ მას უფლება მისცა მამა დავითზე დამკვიდრებულიყო, იმ პირობით, თუ ის ეკლესიის „აღშენება-გამშვენებაზეც“ იზრუნებდა.

თბილელი ეპისკოპოსები მანამდეც სწყალობდნენ ბერძნებს. 1666 წლისათვის თბილისში ცხოვრობდა ბერძენი არქიმანდრიტი მელეტიოსი, რომელიც თბილისში უფრო ადრე დამკვიდრებულა თბილელი ელისეს წყალობით. მას მელეტიოსისთვის, სავარაუდოდ სიონთან, სახლის ადგილი მიუცია.

თბილისის გვიანშუასაუკუნეების ისტორიული საბუთებიდან ჩანს, რომ ქალაქში ბერძნული თემიც არსებობდა. საბუთებში იხსენიებიან ბერძენი მხატვარი აბისტოლე, ბერძნიანთ აფრასიობ, ელენე, იოვანე, ასევე, ბერძნების საყდარი და სხვა.

სიონი და მუსლიმები

სიონის ეკლესია მუსლიმებისათვისაც მიმზიდველი რელიგიური ადგილი ყოფილა, რადგან საუკუნეების განმავლობაში თბილისის მმართველი მუსლიმები ცდილობდნენ თბილისის ყველაზე წმინდა ადგილი მეჩეთად გადაეკეთებინათ. ასე უნდა მომხდარიყო დროებით, სავარაუდოდ, ჯალალ-ად-დინის დროსაც.

ოსმალური წყაროების ცნობით, 1578 წელს ოსმალებმა თბილისის ცენტრში ორი მეჩეთი ააშენეს. თუმცა, წყაროში ისეთ ტემპებზეა საუბარი, რომ უფრო ეკლესიების მეჩეთებად გადაკეთების ამბავია მოთხრობილი, და არა საფუძვლიანი აგების. სავარაუდოდ, დროებით სიონიც მუსლიმურ სამლოცველოდ აქციეს.

ოსმალებმა 1720-იან წლებშიც სცადეს სიონის მეჩეთად გადაკეთება. ამის ბრძანება, არც მეტი არც ნაკლები, ოსმალეთის სულთნისგან მოდიოდა. თუმცა, ქართველმა საერო და სასულიერო ფეოდალებმა ამ განზრახვას დიდი წინააღმდეგობა გაუწიეს. გივი ამილახვარმა და დომენტი თბილელმა ოსმალებს დიდი რაოდენობის ქრთამი მისცეს და ასე შეინარჩუნეს სიონის კათედრალი.

ქართლის მეფე დავით X-მ XVI საუკუნის დასაწყისში სიონის ეკლესიას სამეფო აბანო შესწირა. სანაცვლოდ კი ღვთისმშობლის მიძინების დღეს, სიონის მთავარ დღესასწაულზე, მისი სულისთვის წირვა-ლოცვისა და, როცა საჭირო გახდებოდა, პანაშვიდის გადახდაც დაავალა თბილისის მთავარეპისკოპოსსა და სამღვდელოებას.

ეს აბანო ეკლესიის საკუთრებაში რჩებოდა საუკუნეების განმავლობაში. თუმცა, XVIII საუკუნის დასაწყისში ის სადავო გამხდარა ქალაქის მუსლიმურ თემსა და ეკლესიას შორის. დავა თბილისის ციხისთავსა და თბილელ ეპისკოპოსს შორის იმდენად გამწვავებულა, რომ მასში თვით სპარსეთის შაჰი და ქართლის გამგებელი ვახტანგი (იგივე, მეფე ვახტანგ VI) ჩარეულან. საბოლოო ჯამში, 1718 წელს, სპარსეთის შაჰის განკარგულებით, აბანო ეკლესიის განკარგულებაში დარჩა, ოღონდ იმ პირობით, რომ ეკლესიით შეეძლოთ ესარგებლათ მუსლიმებსაც. ამგვარად, თბილისის ყოფილი სამეფო აბანო კარგი მაგალითია, როგორც თბილისური მულტიკულტურული განსხვავებებისა, ასევე ერთობისა.

თბილელი ეპისკოპოსები, როგორც დიპლომატები

საქართველოს დიპლომატიის ისტორიას არაერთი თბილელი ეპისკოპოსი ახსოვს: თბილელი ქორეპისკოპოსი დანიელ ნექისძე კოსტანტინე I-ს ელჩად ორჯერ ახლდა თემურ-ლენგთან (1401, 1403 წწ.); იოანე მანგლელ-თბილელი, ალექსანდრე დიდის ელჩი ევროპაში, ფერარა-ფლორენციის საეკლესიო კრებაზე (1438-1439 წწ.); ნიკოლოზ თბილელი – გიორგი VIII-ს (1446-1476 წწ.) ელჩი ევროპაში; ათანასე თბილელი – თეიმურაზ II-ის ელჩი რუსეთში 1752 წელს… თბილელი, შესაძლოა, ყოფილიყო არაბულ წყაროებში მოხსენიებული „თუфილა” (თუფილა – თბილელი?), რომელიც მე-7 საუკუნის შუა რიცხვებში ჰაბიბნ იბნ-მასლამას ეწვია, როგორც ქართველთა ელჩი.

რით შეიძლება აიხსნას თბილელი ეპისკოპოსების განსაკუთრებული როლი ქართული დიპლომატიის ისტორიაში?

მულტიკულტურული თბილისის ეპისკოპოსობა ვერ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ მართლმადიდებლური თემის მწყემსმთავრობით. თბილელი ეპისკოპოსები, სხვა ქართველ ეპისკოპოსებთან შედარებით, თბილისის მრავალფეროვანი და მულტიკულტურული საქალაქო ცხოვრების წყალობით, ყველაზე უფრო გამოცდილები იყვნენ სხვა ეთნიკურ და რელიგიურ ჯგუფებთან ურთიერთობასა და მათთან თანაცხოვრებაში. შესაბამისად, სწორედ ამის გამო ისინი საქართველოს ელჩობასაც კისრულობდნენ შორეულ ქვეყნებში.