„სინაგოგა“, ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს კრებას, შეკრებას კულტმსახურებისათვის. ებრაულად მას „ბეთ ჰაქნესეთ“, ანუ, „სახლი საკრებულო“ ჰქვია. ქართველი ებარელები სინაგოგის შენობას “ლოცვას“ უწოდებენ, რაც ზუსტად ასახავს მის შინაარსს.
„ახალციხელების ლოცვა“(ებრ. בית הכנסת הגדול של טביליסי) – ასე უწოდებენ დღემდე ქართველი ებრაელები თბილისის დიდ (სეფარდების) სინაგოგას, რადგან ის აშენდა 1904-1911 წლებში ახალციხელი ებრაელების შემოწირულობებით, რომლებიც საქართველოში ოსმალეთის იმპერიის ტერიტორიიდან ჩამოსახლდნენ.
იმ დროს თბილისში უკვე იყო 6 სინაგოგა. მეშვიდე, თბილისის დიდი სინაგოგა, მდებარეობს ძველი ქალაქის მთავარ არტერიაში, ე.წ „სომხური ბაზრის“ არეალაში – დღევანდელი კოტე აფხაზის და თუმანიანის ქუჩებს შორის და წარმოადგენს ქართველ ებრაელთა თემის ისტორიისა და კულტურის მნიშვნელოვან ძეგლს, რომელიც დღემდე ინარჩუნებს თავის სულიერ და არქიტექტურულ ღირებულებას. აქ პირველი ლოცვა ჩატარდა 1909 წელს, თუმცა, მაშინ ჯერ კიდევ არ იყო ბოლომდე მოხატული და ავეჯით გაწყობილი. 1911 წლიდან ყოველდღიურად, შეფერხების გარეშე, წესისამებრ, დღეში ორჯერ აღესრულება ლოცვა. საგულისხმოა, რომ თბილისში დღეს მხოლოდ ორი სინაგოგა მოქმედებს, დანარჩენი დაიხურა.
თბილისის დიდი სინაგოგა სეფარდული არქიტექტურული სტილის ერთ-ერთი გამორჩეული ნიმუშია. ხუროთმოძღვრული სტილის კლასიფიკაციით, „დიდი ლოცვა“ რომანულ სტილს განეკუთვნება – აღმოსავლურ-კლასიცისტური არქიტექტურა მისთვის დამახასიათებელი შეულესავი აგურის წყობითა და დეტალებით, ვერტიკალური პილასტრების და კარნიზების ერთიანი სტრუქტურით, ფასადის ცენტრში აგურის წყობით გამოყვანილი დიდი წრიული ღიობით და ფასადის ტრაპეციული დაგვირგვინებით, რომელსაც მაგენდავითის ფერადი ვიტრაჟი ამშვენებს. ამ აღწერით “ახალციხელების ლოცვა” თბილისის ძველი სინაგოგის იდენტურია.
წითელი აგურით ნაგები გეგმით სწორკუთხა ორსართულიანი შენობა რთულ რელიეფზეა აშენებული, ამიტომ სინაგოგის მეორე სართული უკანა ფასადით გადის თუმანიანის ქუჩაზე. ნაგებობა, იუდაიზმის უძველესი ტრადიციით, ითვალისწინებს ქალთა გალერეის აქტიურ მხატვრულ გაფორმებას.
თბილისის ქართველ ებრაელთა სინაგოგა, „ახალციხელთა ლოცვა“, არის 1020 მ2-ის საერთო ფართობის, ებრაული დიასპორის საზოგადოებრივი ცხოვრების ტრადიციულ კომპლექსი, სადაც ორ სართულზე განლაგებულია სალოცავი სივრცეები – “დიდი ლოცვა” (მთავარი შენობა), “პატარა ლოცვა”; ასევე, მაცის საცხობი, ფრინველისა და პირუტყვის საკლავი, დაკლული ფრინველის საპუტი, მექვე (რიტუალური განბანვის ოთახი), სამეურნეო სათავსოები (ქაშერი ღვინის დასამზადებლად და სხვადასხვა დანიშნულებისათვის). სინაგოგაში ქალები კაცებისაგან განცალკევებით ლოცულობენ. სინაგოგის იმ ნაწილს, სადაც ქალები ლოცულობენ, „ქალთა გალერეა“, „აზარა“ ეწოდება და მას დამოუკიდებელი შესასვლელი აქვს გარედან.
სინაგოგის პირველი სართული ოთხ სტრუქტურულ ნაწილადაა დაყოფილი. წინა სივრცე ჰოლია, მარჯვნივ სალოცავის კანტორითა და მარცხნივ კი – სამმარშიანი კიბით, რომელიც მეორე სართულის სალოცავ დარბაზს უკავშირდება. დანარჩენ სამ სტრუქტურულ ნაწილს ორი თაღოვანი კონსტრუქციით სალოცავი დარბაზი აერთიანებს. თაღებს შორის, დარბაზის ცენტრში, აღმართულია თება, შესასვლელის მოპირდაპირე მხარეს კი, უკანა განივი კედლის ცენტრში, განთავსებულია არონ-ჰაკოდეში. დარბაზის ფართობია 205მ2. თება და არონ-ჰაკოდეში ორივე დარბაზი ხისაა, რთული პროფილებითა და ორნამეტებით დამუშავებული. სკამების განივი განლაგება, როგორც ქვედა, ისე ზედა სალოცავ დარბაზში, ძირითადად, აშკენაზურ ტრადიციას შეესაბამება, განლაგებულია განივად. მეორე სართულზე თაღოვანი კონსტრუქცია შეცვლილია და მათი ბურჯების გაგრძელებაზე აღმართულია ორ-ორი წყვილი სვეტი, რომლებსაც ეყრდნობა ანტრესოლის სართული – ქალთა გალერეა.
არქიტექტურული თავისებურებები
შოთა ბოსტანაშვილი აღწერს თბილისის ქართველ ებრაელთა სინაგოგას “დიდ ლოცვას”, რომელიც იუდეველთა ტრადიციის მიხედვით, იერუსალიმისკენ (სამხრეთისკენ) არის ორიენტირებული გრძივი ღერძით (შემოსასვლელიდან წმინდა კარადის მიმართულებით). შენობა გეგმაში სწორკუთხედია, ორ სართულიანია, მეორე სართული ორ სინათლიანია. მთავარი ფასადის სიმაღლე 18მ, უკანა ფასადის კი 13მ-ია. ნაშენებია წითელი აგურით.
- ფასადი – სინაგოგის ექსტერიერი ქართული აგურის სტილშია, თუმცა მასზე აღმოსავლური და ევროპული ელემენტებიც შეინიშნება.
- თაღოვანი ფანჯრები – ეს ელემენტი დამახასიათებელია სეფარდული სინაგოგებისთვის, რაც სინათლის ბუნებრივად შეღწევის საშუალებას იძლევა.
- ორმაგი დარბაზი – მთავარი სალოცავი დარბაზი საკმაოდ ფართოა, მასზე მაღლა განლაგებულია გალერეა, სადაც ქალები ლოცულობდნენ (რაც ტრადიციულია სეფარდულ სინაგოგებში).
- ინტერიერის თავისებურებები: ორივე დარბაზის ინტერიერი მოხატულია. ნახატის თემატიკა მცენარეული მოტივები, ორნამენტები და ორდერული ვარიაციებია. სჭარბობს მოყავისფრო და მოოქრული ზედაპირები, ცისფერისა და წითელის ნარევით. მთელ ამ ჰარმონიაში საინტერესო მხატვრული როლი აქვს შრიფტის პლასტიკას. ტესქტები კედლების მოხატულობასთან სინთეზშია გამოყენებული. თება და არონ-ჰაკოდეში ორივე დარბაზი ხისაა და გაფორმებულია რთული პროფილებით და ორნამენტული დამუშავებით. აღსანიშნავია ოსტატურად შესრულებული ჰეხალის ლურჯი ფარდა ოქროს ძაფით ნაქარგი ლომების გამოსახულებით.
- ბიმა (ლოცვის ამაღლებული ადგილი) – განლაგებულია დარბაზის ცენტრში, რაც სეფარდულ ტრადიციას შეესაბამება (აშკენაზურ სინაგოგებში იგი წინ არის მოთავსებული).
- თორას სადგომი (არაკი) – დეკორატიულად მორთული ნიშა, სადაც წმინდა გრაგნილები ინახება.
- მეტალით მორთული ჭაღები და ხის ორნამენტები – რაც ხაზს უსვამს ოსმალურ-აღმოსავლურ სტილს.
ისტორიული კონტექსტი: თბილისის ებრაული საზოგადოება ჯერ კიდევ ანტიკურ პერიოდში ჩამოყალიბდა. შემორჩენილი ცნობების მიხედვით, თბილისში ებრაელები ქალაქის დაარსების პერიოდიდან დასახლდნენ. მათ სამოსახლო არეალს, ძირითადად, ქვემო კალა წარმოადგენდა. ამავე პერიოდში ებრაელებს კლდისუბანში სინაგოგაც ჰქონიათ, თუმცა, მას ჩვენამდე არ მოუღწევია. თბილისის ებრაული თემის წარმომადგენლები აქტიურად იყვნენ ჩართული ქალაქის სავაჭრო, კულტურულ და სამოქალაქო ცხოვრებაში და უკვე შუა საუკუნეების ბოლოს ქალაქი კავკასიის რეგიონში ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ებრაულ კულტურულ ცენტრად იქცა. საქართველოში ბატონყმობის გაუქმებამ ხელი შეუწყო ქართველი ებრაელების ურბანიზაციას და თბილისში მათი თემის ჩამოყალიბებას.
1897 წლის ქართულ გაზეთში ვკითხულობთ: ”ტფილისში მცხოვრებ ქართველ ებრაელებს განუზრახავთ ძველთაძველი სალოცავის მაგივრად, იერუსალიმის შესახვევში ააგონ ახალი დიდი სალოცავი. ამ საქმეს სათავეში უდგანან ებრაელთა რაბინი ლევინი და აბრამ გორელაშვილი და 3000 მანეთი უკვე შეუკრებიათ ამ საქმისათვის.”
გაზეთი ”ივერია” 1903 წლის 25 იანვარს წერდა: ”დიდი ხანია, ტფილისის ეგრეთ წოდებულ ქართველთ ებრაელთ განიზრახეს საკუთარის სამლოცველოს (თორის) აგება ტფილისში, მაგრამ დღეს აქომამდე მართლა რომ ქართველური უთაობა აფერხებდა ამ საქმეს; ამ ცოტა ხნის განმავლობაში ქართულ ენაზედ მოლაპარაკე ებრაელებს მიუციათ თხოვნა გუბერნატორისათვის და უთხოვნიათ, რომ ნება დაგვრთეთ ჩვენს შორის შევაგროვოთ ფული საკუთარის თორის ასაგებადაო. გუბერნატორს ებრაელებისათვის ნება დაურთავს იმ პირობით, რომ ხელისმოწერა გაიმართოს მხოლოდ ტფილისის გუბერნიაში და ისიც ერთი წლის ვადით, ამასთანავე, გუბერნატორს დაუვალებია პოლიცმაისტერისათვის გამოუცხადოს ქართულად მოლაპარაკე ებრაელებს, რომ შემდეგში არ იწოდებოდნენ ქართველ ებრაელებად, არამედ იწოდებოდნენ ადგილობრივ ებრაელებათ”.
როგორც იმ დროინდელი პრესა იუწყება, ქართველ ებრაელებს სამლოცველოს დამთავრება ძალიან უჭირდათ. 1909 წელს გაზეთი ”დროება” გვამცნობს: “ქართველ ებრაელთ თავიანთ სამლოცველოს დამთავრება ტფილისში ძალიან უჭირდებათ, რადგან ასეთ უზარმაზარ შენობას დიდი ფული უნდა. შენობა ლამაზი და საყურადღებოა, გარედან შენობა დაამთავრეს, მხოლოდ შინაგანი მოწყობილობა აკლია… უნდა ააგონ აგრეთვე სკოლის შენობაც, რისთვისაც ქართველი ებრაელნი თავიანთ მორჯულეთაგან მოელიან დახმარებას. ეს დიდი შენობა მთლად ქართველ ებრაელთა წვლილით არის ნაშენი. ევროპიდან ან რუსეთიდან მოსულ ებრაელებს ამათთან კავშირი და მისვლა-მოსვლა არა აქვთ. მოსულ ებრაელებს ტფილისში ორი სინაგოგა აქვთ, მაგრამ ქართველი ებრაელები მაინც საკუთარ სინაგოგას აგებენ”. თუმცა, დიდი გაჭირვების, საკუთარი ფინანსებითა და ერთობლივი შრომით შეძლეს დაესრულებინათ, სალოცავად კეთილმოეწყოთ იგი. „…ისე დაამთავრეს, რომ დღეს შიგ ლოცვასაც ასრულებენ. შენობა არის ფართო, ვრცელი, მაღალი, სულ აგურით ნაშენი, ამოდენა შენობის აგებაში მათ სხვა რჯულისა არავინ დახმარებია, სულ თავიანთის შრომით და ღარიბის ჯიბით გააკეთეს იგი. ამისათვის მათ მეტად დიდი გაჭირვება გამოიარეს, მაგრამ როგორც იქნა დაამთავრეს.” – წერს გაზეთი ”სინათლე” 1911 წელს.
მიუხედავად იმისა, რომ სინაგოგა აბანოთუბნის ზუსტად შუაგულში არ არის, ის მაინც ეკუთვნის ისტორიულად ებრაული თემით დასახლებულ უბანს და წარმოადგენს ამ ტოლერანტული გარემოს ნაწილს. სინაგოგის კომპლექსში შედიოდა თალმუდ–თორა (ებრაული სკოლა), რომელიც დღევანდელი პატარა ლოცვის მეორე სართულზე იყო განთავსებული. გასული საუკუნის 50-იან წლებში შენობის მეორე სართული ჩამოინგრა და აღარ აღუდგენიათ. ამავე პერიოდში ებრაული სკოლები აიკრძალა საბჭოეთში, მაგრამ ფარული ფორმით და პირადი რისკით ისინი ოჯახებში გადავიდნენ.
დიდი სინაგოგის ახლოს, კოტე აფხაზის ქუჩის დასაწყისში, ტყავის ჩიხში მეორე (მცირე) მოქმედი სინაგოგაა – ე.წ. ახალი ან რუსული სინაგოგა, რომელიც XIX საუკუნეში საქართველოში რუსეთიდან გადმოსახლებული აშკენაზი ებრაელების მიერ აშენდა. თუმცა, არსებობს ვერსია, რომ დღევანდელი აშკენაზების სინაგოგა თავდაპირველად ირანიდან და ქურთისტანიდან შემოსული ებრაელებისთვის 1910 წელს აშენდა. საბჭოთა პერიოდში ამ ებრაელების დიდი ნაწილის ისრაელში გადასახლების შემდეგ ეს სინაგოგა აშკენაზ ებრაელების ხელში გადავიდა. თბილისში, ანტონ კათალიკოსის ქუჩაზე, მესამე სინაგოგაცაა, რომელიც XX საუკუნის დასაწყისში აიგო. მასში 1932 წლიდან მოყოლებული საქართველოს ებრაელთა ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმია განთავსებული.
როგორ ცხოვრობდნენ ებრაელები თბილისში საუკუნეების განმავლობაში?
ევროპისა და აზიის გზაჯვარედინზე მდებარე მულტიკულტურულ საქართველოში ებრაული დიასპორა ერთ-ერთი უძველესია – ძველი ქართული საისტორიო წყაროების თანახმად, მაშინ, როცა ბაბილონის მეფემ, ნაბუქოდონოსორმა (ნაბუქო) იერუსალიმი აიღო და პირველი ტაძარი დაანგრია (ძვ. წ. 586 წ), იეჰუდას სახელმწიფოდან ებრაელების ერთი ნაწილი აყრილა და საქართველომდე მოუღწევიათ. ებრაელთა მეორე ნაკადი საქართველოში ახ. წ. 1 საუკუნეში (ახ. წ. 70 წ.) გამოჩდნენ. ებრაელები საქართველოში მე-5 და მე-10 საუკუნეშიც გადმოსახლებულან. ჩვენთან არსებული ებრაული სალოცავების ისტორია პირველი სინაგოგების თანადროულია და 26 საუკუნეს ითვლის.
ისტორიული წყაროების თანახმად, ებრაელები საქართველოში ანტიკური ხანიდან ცხოვრობენ, ხოლო თბილისში, სავარაუდოდ, ქალაქის დაარსებისთანავე დასახლდნენ. თბილისში მათი დასახლება განსაკუთრებული აქტიურობით გამოირჩეოდა შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული. იუდეველებმა საუკუნეების განმავლობაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს თბილისის ცხოვრებაში და მათი ყოფნა ქალაქში მდიდარ და ძველ ისტორიას წარმოადგენს.
თბილისის ებრაელები ტრადიციულად იყვნენ დაკავებული ხელოსნობით, ვაჭრობითა და ფინანსებით. მიუხედავად პერიოდული სიძნელეებისა და დევნისა, განსაკუთრებით შუა საუკუნეების ბოლო ხანებში, როდესაც რეგიონში ხელისუფლება ხშირად იცვლებოდა, ებრაულმა თემმა შეძლო რწმენის, ჩვეულებებისა და სხვა ეთნიკურ და რელიგიურ ჯგუფებთან ურთიერთთანამშრომლობის შენარჩუნება.
XIX საუკუნის დამდეგს თურქეთიდან არამეელი ებრაელები (ლახლუხები) შემოსულან. ამავე პერიოდში შემოვიდნენ ებრაელები ერაყიდან და ირანიდან. როგორც წესი, ებრაელები ცდილობდნენ იქ, სადაც დაფუძდნებოდნენ, სინაგოგა აეშენებინათ და ებრაული დასახლებები შეექმნათ. ასე იყო თბილისის შემთხვევაშიც. ქართველი ებრაელებისა და აშკენაზი (საქართველოში რუსეთიდან გადმოსახლებული) ებრაელების თემის ცხოვრება ძალიან განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან, თითოეულ ეთნოლინგვისტურ ჯგუფს გააჩნდა თავისი ფასეულობები. რელიგიურ რიტუალებში, წეს-ჩვეულებებში, ყოფა ცხოვრების წესებში განსხვავებამ, საერთო ენის უქონლობამ და სხვადასხვა კულტურული დონის არსებობამ საკმაოდ დაძაბული ურთიერთობა გამოიწვია ქართველ ებრაელთა და აშკენაზთა თემებს შორის. მათი დაახლოება მძიმედ და ხანგრძლივად ხდებოდა.
თავდაპირველად ქართველ ებრაელებში ღვთისმსახურება და რელიგიური რიტუალების ჩატარება ხახამს ჰქონდა დავალებული, მეტრიკული ჩანაწერების წარმოება კი ახალციხის რაბინს ევალებოდა. 1892 წლიდან ქართველი ებრაელების თანხმობით რელიგიური რიტუალების ჩატარება და მეტრიკული საქმის წარმოება დაევალა აშკენაზთა თბილისის რაბინს სიმხე კარაშს. იგი ქალაქის მმართველობამ თბილისის ყველა ებრაელის მთავარ რაბინად აღიარა. რამდენიმე წლის შემდეგ წარმოიშვა გაუგებრობა ქართველ ებრაელებსა და აშკენაზების რაბინს შორის, პრობლემის მოგვარების მიზნით ადგილობრივმა ხელისუფლებამ ქართველ ებრაელებს უფლება მისცა თავისი მთავარი რაბინი ჰყოლოდათ. თბილისი მრავლდება ახალციხიდან გადმოსული ებრაელების ხარჯზე. მრევლის გაზრდის და „ბენთუნაანთ დარბაზის“ შენობის ავარიულობის გამო თბილისელმა ქართველმა ებრაელებმა სინაგოგასთვის ახალი შენობის აგება გადაწყვიტეს.
თბილისში ებრაელები, ძირითადად, ცხოვრობდნენ ე.წ. ებრაულ კვარტალში — ქალაქის იმ ნაწილში, სადაც მათ შეეძლოთ შეენარჩუნებინათ თავიანთი რელიგიური და კულტურული იდენტობა. აქ ებრაელები იცავდნენ იუდაიზმის კანონებსა და ტრადიციებს, რაც მათ საშუალებას აძლევდა, კოლექტიური თვითმყოფადობა შეენარჩუნებინათ. ებრაული საზოგადოება მრავალფეროვანი იყო: აქ ცხოვრობდნენ როგორც მთიანეთის ებრაელები, რომლებიც თანამედროვე ირანის ტერიტორიიდან (ყოფილი სპარსეთი) იყვნენ ჩამოსულები და საუბრობდნენ თათრულად, ასევე აშკენაზები — ევროპიდან ემიგრირებული ებრაელები, რომლებიც იდიშზე ლაპარაკობდნენ.
საბჭოთა პერიოდში ებრაელთა რელიგიური ცხოვრება იზღუდებოდა, თუმცა, მათი იდენტობა მაინც შენარჩუნდა. 1970-1980-იან წლებში ბევრი ებრაელი ისრაელში, აშშ-სა და სხვა ქვეყანაში ემიგრაციაში წავიდა; თუმცა, თბილისში ებრაული თემი კვლავ აქტიურია.
როგორ იმოქმედა ებრაულმა თემმა ქალაქის განვითარებაზე?
ებრაულმა თემმა დიდი წვლილი შეიტანა თბილისის ეკონომიკურ და კულტურულ განვითარებაში. ისინი აქტიურად იყვნენ ჩართული ვაჭრობაში და მნიშვნელოვნად უწყობდნენ ხელს ქალაქის ეკონომიკურ სტაბილურობას. ასევე, მათ დიდი როლი ჰქონდათ ხელოსნობაში, ფინანსურ საქმიანობასა და კავკასიასთან დაკავშირებულ სავაჭრო ურთიერთობებში, განსაკუთრებით, რუსეთის იმპერიის პერიოდიდან მოყოლებული. ებრაელები ხშირად თამაშობდნენ შუამავლების როლს სხვადასხვა ეთნიკურ და რელიგიურ ჯგუფებს შორის.
ებრაული საზოგადოება აქტიურად მონაწილეობდა ქალაქის კულტურულ განვითარებაში. ებრაული სკოლები და რელიგიური დაწესებულებები მნიშვნელოვანი საგანმანათლებლო ცენტრები იყო, სადაც ებრაელი ახალგაზრდები იღებდნენ განათლებას. თბილისში ფუნქციონირებდა სინაგოგები, ებრაული საავადმყოფოები და საქველმოქმედო ორგანიზაციები, რაც ამყარებდნენ თემის სოციალურ სტრუქტურას.
ებრაული კულტურული ტრადიციები გავლენას ახდენდა ხელოვნებასა და მუსიკაზეც. თბილისი იქცა ებრაული კულტურის მნიშვნელოვან კერად, სადაც ჩამოყალიბდა მუსიკალური და ლიტერატურული ტრადიციები, რომელიც ადგილობრივ ქართულ კულტურულ კონტექსტთან იყო შერწყმული.
ამგვარად, ებრაული საზოგადოება მრავალმხრივად იყო ჩართული თბილისის ცხოვრებაში ეკონომიკური, კულტურული და საზოგადოებრივი თვალსაზრისით და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ქალაქის უნიკალური კულტურული ლანდშაფტის ფორმირებაში.
