ქრისტიანულ სამყაროში, ისევე როგორც სხვა რელიგიების შემთხვევაში, სხვადასხვა კონფესიების წარმოშობა, გაძლიერება და ერთმანეთთან ევქარისტიული კავშირის გაწყვეტა თითქმის ყოველთვის ემთხვეოდა ორ დაპირისპირებულ იმპერიას შორის მიმდინარე პოლიტიკური დაპირისპირების დინამიკას.
1054 წლის დიდი საეკლესიო განხეთქილებაც (სქიზმა) რომისა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოებს, და შესაბამისად, აღმოსავლეთ რომის (ბიზანტიის) იმპერიასა და დასავლეთ რომის იმპერიას შორის არსებული პოლიტიკური დაპირისპირების შედეგი იყო, რომელიც რამდენიმე საუკუნე მიმდინარეობდა. შედეგად, მე-11 საუკუნიდან აღმოსავლურ და დასავლურ ქრისტიანობას შორის დიდი უფსკრული გაჩნდა, რომელიც, სხვადასხვა მცდელობის მიუხედავად, დღესაც საკმაოდ ღრმაა და კვლავ ცივილიზაციურ დაპირისპირებებს უწყობს ფეხს.
თუმცა, სხვადასხვა პროპაგანდისტული მექანიზმის წყალობით, თანამედროვე საზოგადოებისათვის მეტწილად არ არის ცნობილი ის ახლო ურთიერთობები, რაც საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიასა და რომის კათოლიკურ ეკლესიას შორის არსებობდა საუკუნეთა განმავლობაში. ისტორიული წყაროებიდან და სხვა წერილობითი ძეგლებიდან ირკვევა, რომ საქართველოსა და რომის ეკლესიებს შორის ურთიერთობა არ ყოფილა დამოკიდებული კოსტანტინოპოლის საპატრიარქოზე და გარკვეული რელიგიური უთანხმოებები და დაპირისპირებები ჩვენს შორის ძირითადად მე-17 საუკუნიდან იწყება, როცა კავკასიაში რუსეთის გავლენა იზრდება.
დიდ განხეთქილებამდე გაცილებით ადრე, ჯერ კიდევ მე-9 საუკუნეში, როცა ეს რელიგიური დისპუტი უკვე გამწვავებული იყო და გარდაუვალ გაყოფამდე მწიფდებოდა, რომს მოსალოცად და სამოღვაწეოდ ესტუმრა წმ. ილარიონ ქართველი, რომელიც რომში 2 წელი ცხოვრობდა.
ქართველებისა და რომაელი ქრისტიანების ძირითადი გადაკვეთა ათონის მთაზე, იერუსალიმსა და ბოლოს თბილისში ხდებოდა.
ათონის ქართველთა მონასტერი ივირონი მე-10 საუკუნეში დაარსდა. ამ პერიოდში ათონზე მომრავლებულ ქართველ ბერებთან მეგობრობდნენ ათონის რომაელი ბერები. მოგვიანებით ექვთიმე მთაწმინდელმა (ივირონის დამაარსებელი იოანეს ძემ) მონასტერში შეიკედლა რომაელი ბერები და მათ ახალი მონასტრის დაარსებაშიც დაეხმარა. ექვთიმეს ცხოვრებაშივეა მოთხრობილი ათონზე მოღვაწე ქართველი ბერის გაბრიელისა და ბენედიქტელთა ორდენის ბერის ლეონ რომაელის დიდ მეგობრობაზე.
დიდი განხეთქილების თანამედროვე იყო უდიდესი ქართველი საეკლესიო მოღვაწე და რეფორმატორი გიორგი მთაწმინდელი. მიუხედავად იმისა, რომ ბიზანტიის საიმპერატორო კართან დაახლოვებული პირი იყო, იგი დაუფარავად ავლენდა სიმპათიას რომის ეკლესიის მიმართ და იმპერატორის წინაშე ქომაგობდა მას, მიაჩნდა რა, რომ რომის ეკლესიას არ გადაუხვევია ჭეშმარიტი სარწმუნოების გზიდან. იგივე ჩანს მის თარგმანებშიც, სადაც სული წმინდის ძისგან გამომავლობის ტექსტებიც არის შეტანილი. სწორედ სულიწმინდის გამომავლობის საკითხი (Filioque) არის მთავარი დოგმატური განსხვავება აღმოსავლურ და დასავლურ ქრისტიანობას შორის. საინტერესო ფაქტია, რომ გიორგი მთაწმინდელის ფუნდამენტური თარგმანებით საქართველოს ეკლესია დღემდე ხელმძღვანელობს, ხოლო იმ ძველ ხელნაწერებში, სადაც Filioque-ს ტექსტები იყო, მე-18-19 საუკუნეებში ხელით (რუსული ეკლესიის გავლენის პერიოდში) ჩასწორებულია კონსტანტინეპოლური ვერსიით.
ზოგადად, ათონის ქართველთა მონასტერი ერთგვარი ხიდი იყო ქართველ მართლმადიდებლებსა და რომის კათოლიკეთა შორის. ივირონის მონასტერში კათოლიკე ბერებიც (ძირითადად, იტალიელები და ბენედიქტელები) მოღვაწეობდნენ. სწორედ აქ ხდებოდა ცოდნის ურთიერთგაცვლა და სხვადასხვა ლიტერატურული ძეგლების თარგმნა ქართულად, ბერძნულად და ლათინურად. ქართველი და კათოლიკე ბერების ახლო ურთიერთობა აღიზიანებდა ბერძნულ სამღვდელოებას, რაც დიდ მტრობაშიც ვლინდებოდა.
მოგვიანებით, ჯვაროსნული ლაშქრობების შედეგად, ქართველებისა და ლათინების ურთიერთობის ძირითადი კვანძი იერუსალიმი გახდა. ანტისელჩუკური და საერთო ქრისტიანული ალიანსის ფარგლებში, საქართველოს სამეფო, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის მეშვეობით, მუდმივ კონტაქტში იყო იერუსალიმის ევროპელ რაინდთა სამეფოსთან. ქართველებსა და კათოლიკეებს შორის უახლოესი ურთიერთობის ამსახველი დოკუმენტები სწორედ იერუსალიმის ჯვრის ქართველთა მონასტრის ხელნაწერი წიგნებია, რომლის არშიებზეც შემორჩენილია იერუსალიმის ევროპული სამეფო ოჯახის წევრების, ევროპელი რაინდებისა და ტამპლიერების მოსახსენებელი მინაწერები. ამგვარად, საეკლესიო მსახურებისას იერუსალიმის ქართველი ბერები კათოლიკე პირებსაც იხსენიებდნენ.
იგივე ხდებოდა ანტიოქიასთან მდებარე შავი მთის ქართველთა მონასტერშიც, სადაც ქართველი და ევროპელი ბერები თანაცხოვრობდნენ და ინტენსიურ მთარგმნელობით საქმიანობას ეწეოდნენ.
ათონის, იერუსალიმის, პალესტინის, ანტიოქიის, კოსტანტინოპოლის, პეტრიწონისა და უცხოეთში მდებარე სხვა ქართულ სავანეებში კათოლიკეებთან არსებული მჭიდრო კავშირები და მშვიდობიანი თანაცხოვრება, ბუნებრივია, საქართველოს სახელმწიფოს სანქცირებული იყო. სწორედ ამ ურთიერთობის ბუნებრივი განვითარების შედეგი იყო კათოლიკე მისიონერების გამოჩენა და დამკვიდრება საქართველოს დედაქალაქ თბილისში.
მეფე რუსუდანის დროს პაპმა ონორიუს III-მ ელჩი გამოგზავნა საქართველოში. წერილებიდან ირკვევა, რომ პაპს მიმოწერა უნდა ჰქონოდა ლაშა-გიორგისთანაც. ამგვარად, მე-13 საუკუნის 20-იან წლებში რომის პაპს პირდაპირი (დოკუმენტურად დადასტურებული) კორესპონდენცია ჰქონდა საქართველოს მეფესთან.
მომდევნო პაპმა გრიგოლ IX-მ საქართველოში 1233 წელს ფრანცისკელი მისიონერები გამოგზავნა. სავარაუდოდ, სწორედ მათ, იაკობ დე რუსანოს ხელმძღვანელობით, დააარსეს თბილისში პირველი კათოლიკური მისია.
1240 წლისათვის თბილისში მინორიტების და დომინიკელების ორდენიც დაარსდა. ამ უკანასკნელებმა თბილისში წმ. მარტინის მონასტერიც ააშენეს. თბილისის ეს კათოლიკური მონასტერი რეგიონში ერთგვარი საბაზისო დაწესებულება იყო კათოლიკეთათვის.
რომის პაპებს მიმოწერა ჰქონდათ არა მხოლოდ ქართველ საერო ლიდერებთან, არამედ საეკლესიო პირებთანაც. ცნობილია რომის პაპ ნიკოლოზ IV-ს წერილი ქართლის კათალიკოს აბრაამისადმი, სადაც ის ძმად იხსენიებს კათალიკოსს და საერთო საქმის კეთებას უწონებს.
მიუხედავად მონღოლური უღელისა, თბილისში კათოლიკური მისიები ძლიერდებოდა. როგორც ჩანს, საქართველოს საერო და სასულიერო ლიდერები მონღოლების საპირწონედ სწორედ ევროპულ ინტერესებს აღვივებდნენ საქართველოში, რისთვისაც დიდად მფარველობდნენ და ეხმარებოდნენ ევროპიდან ჩამოსულ კათოლიკეებს. შედეგად, კათოლიკური მისიონი თბილისში ახალ ეტაპზე ავიდა. კერძოდ, 1318 წელს, გიორგი ბრწყინვალის მეფობისას, თბილისს ეწვივნენ დომინიკელი ბერები, რომელთა შორის იყო ფლორენციელი იოანე როგსანელი, უაღრესად განათლებული და შრომისმოყვარე ადამიანი. მას უსწავლია ქართული ენა, გაცნობია ქართულ ადათ-წესებს. მისი პიროვნული თვისებების გამო, დიდი პატივისცემით სარგებლობდა როგორც ქართველებში, ასევე თბილისში მცხოვრებ არაქართველებშიც. იგი მთარგმნელობით საქმიანობასაც ეწეოდა და ქართულად თარგმნიდა დასავლურ ლიტერატურას.
მალევე, 1328 წელს რომის პაპმა იოვანე XXII-მ სმირნის (მცირე აზია) საეპისკოპოსო თბილისში გადმოიტანა, რადგან „დიდი და ხანგრძლივი გამოძიებით“ პაპი და მისი კარდინალები დარწმუნებულან, რომ „თბილისი, ქართველთა სამეფოს შუაგული, საუკეთესო, მეტად შესანიშნავი ერით სავსე, მარჯვე და სიმდიდრით უხვი ქალაქია.“ ამის შემდეგ, თბილისი კათოლიკე მისიონერების ერთ-ერთი სამოღვაწეო ასპარეზი გახდა. ბუნებრივია, ეს სწორედ გიორგი ბრწყინვალესთან შეთანხმებით მოხდებოდა. თბილისი ევროპელ ქრისტიანთათვის Tefelicensis ეპარქია გახდა, რომელსაც საკათედრო ტაძარი ჰქონდა ქვეყნის დედაქალაქში.
კათოლიკური მისიონის წარმატებები ბევრ რამეში გამოიხატა. მათ შორის, გაკათოლიკებული თბილისელებით. ცნობილია, რომ 1320-იან წლებში კათოლიკობა მიიღო თბილისელმა ახალგაზრდამ, რომელსაც დიმიტრი ეწოდა. შემდეგ ის ინდოეთში წასულა საქადაგებლად, სადაც მოწამეობრივად აღესრულა და ღირსი დიმიტრი თბილელის სახელით დამკვიდრდა წმინდანთა დასში.
მე-14 საუკუნის მეორე ნახევარში თბილისი კვლავ მნიშვნელოვანი პუნქტი იყო აღმოსავლეთში მიმავალი მისიონერებისათვის, რომლებიც მათი მისიონისკენ მიმავალ გზაზე აუცილებლად უნდა გაჩერებულიყვნენ თბილისში.
მართალია, თბილისის მძიმე ხვედრმა ძალიან დაასუსტა თბილისის კათოლიკური ეკლესია, ქალაქში მაინც ბევრი კათოლიკე ყოფილა. ამაზე 1475 წელს პირდაპირ წერს ვენეციელი დიპლომატი აბროჯო კონტარინი.
გართულებული გეო-პოლიტიკური მდგომარეობის გამო, თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსო 1507 წელს გაუქმდა, თუმცა, კათოლიკური მისიონები თბილისში კვლავ იყო. თბილისის კათოლიკური საეპისკოპოსო თითქმის 180 წლის განმავლობაში არსებობდა, რაც მნიშვნელოვნად აისახებოდა დედაქალაქის, და ზოგადად ქვეყნის განათლების, მედიცინის, დიპლომატიისა და სხვა დარგების განვითარების დონეზე.
ერთიანი საქართველოს დაშლისა და კავკასიაში რუსული გავლენების ზრდამ შედარებით უფრო გაართულა კათოლიკე მისიონერების მდგომარეობა საქართველოში. საქართველოს მეფეები აცნობიერებდნენ რა ქვეყნის დაღმასვლას გეოპოლიტიკური ცვლილებების შედეგად, მუდამ ცდილობდნენ კათოლიკე მისიონერებისათვის კარგი პირობების შექმნას, ვინაიდან ხედავდნენ მათ უპირატესობებს მედიცინასა და მეცნიერების სხვადასხვა დარგებში.
მე-17 საუკუნის 20-იან წლებში თბილისში გააქტიურდნენ „დე პროპაგანდა ფიდეს“ კათოლიკე მისიონერები. მათი მიდგომა უფრო ნოვატორული იყო და მიმართული იყო ქართულ-იტალიური წიგნების სტამბურ ბეჭდვასა და გავრცელებაზე. 1629 წელს დაიბეჭდა სტეფანე პაოლინისა და ნიკიფორე ირბახის (ირუბაქიძის) შედგენილი ქართული ანბანი ლოცვებითურთ და ქართულ-იტალიური ლექსიკონი.
თბილისელ კათოლიკეებს თვით როსტომ ხანიც დიდად სწყალობდა. სპარსეთისა და ევროპული ქვეყნების საერთო მტრად ძლევამოსილი ოსმალთა იმპერია მოიაზრებოდა, რის გამოც სპარსეთის შაჰი და მისი ქვეშევრდომები კათოლიკე მისიონერებთან აქტიურად თანამშრომლობდნენ. როსტომმა თბილისში ჩამოსულ კაპუცინელ ბერებს ორი სახლი უბოძა – ერთი საცხოვრებლად, მეორე კი ეკლესიის მოსაწყობად. მისიონერი კარლო მარია სენტ-მარენი 1667 წლის რელაციაში (ანგარიშში) წერდა, რომ თბილისში კათოლიკეთა სულ 8 ოჯახი იყო, თუმცა, მსახურებას უამრავი თბილისელი ესწრებოდა. მსგავსი ცნობა აქვს ჟან შარდენსაც, რომ თბილისის კაპუცინების ეკლესიაში მრავალი თბილისელი ესწრებოდა წირვას.
კაპუცინების ორდენი თბილისში გაძლიერდა. ორდენის პრეფექტს თბილისში ჰქონდა რეზიდენცია და ეკლესია. მათ, ასევე, გახსნეს სკოლა. კაპუცინების ორდენის მისია ყველაზე წარმატებული აღმოჩნდა თბილისში. მეფე ვახტანგ V (შაჰ-ნავაზი) მათ განსაკუთრებით მფარველობდა და უფლებას აძლევდა თავისუფლად ექადაგათ საკუთარი აღმსარებლობა ხალხისთვის. იმავეს აკეთებდა ვახტანგის ძე გიორგი XI. მოგზაური მისიონერი დიონიჯო კარლი 1681 წელს წერდა, რომ ქართველები კათოლიკეებისადმი დიდი თანაგრძნობით იყვნენ განწყობილნი, ხოლო მეფე გიორგი იტალიურსაც სწავლობდა. არსებობს ცნობაც, რომ 1687 წელს მეფე გიორგი კათოლიკედაც მოინათლა.
ბერნარდო ნეაპოლელის 1675 წლის რომში გაგზავნილი წერილიდან ამონარიდი: „ყველა მისიონიდან, რომელსაც პროპაგანდა აღმოსავლეთში გააჩნია, საქართველოს მისიონი ყველაზე უკეთესია, როგორც ღვთისმსახურების თავისუფლებით, ისე უხვი ნაყოფის მიღებით, ასევე ერითაც, რომელიც ყველაზე ცივილიზებულია, მაღალი დიდებულებით, მაღალი გონებითა და განსაკუთრებით განწყობილნი არიან, მიიღონ რწმენის კათოლიკური სიმართლე.“
თბილისელ კათოლიკეთა მდგომარეობა გართულდა მე-18 საუკუნეში, ჯერ ოსმალობის პერიოდში, ხოლო შემდეგ რუსეთის იმპერიისა და ეკლესიის გააქტიურების გამო, ვინაიდან არც ერთ იმპერიას არ სურდა ქართული სახელმწიფოს კავშირი ევროპულ სახელმწიფოებთან, რასაც სწორედ კათოლიკური ეკლესია უზრუნველყოფდა.
კათოლიკე მისიონერების ერთ-ერთი მთავარი ღირსება განათლების მაღალი დონე იყო, რასაც ისინი თბილისის მცხოვრებლებს უზიარებდნენ. განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ისინი ანიჭებდნენ ქართველებისათვის უცხო ენების შესწავლას.
თბილისში, იქ, სადაც მთავარი კათოლიკური ეკლესია იყო, სახლობდნენ მისიონერი პატრებიც. ამის გამო ქალაქის ერთ-ერთ უბანს „ფრანგების უბანი“ ერქვა.
ქართველებისა და კათოლიკების ურთიერთობა ძალიან საინტერესო საკითხია. საზოგადოებაში გავრცელებული დომინანტური აზრის მიუხედავად, ჩვენი ისტორიული ურთიერთობები გაცილებით უფრო ახლო და მეგობრული იყო. მეტიც, ხშირ შემთხვევაში, სხვადასხვა კანონიკური თუ დოგმატური განსხვავებისა და საკამათო საკითხის მიუხედავად, ქართველ ქრისტიანებსა და რომაელ კათოლიკეთა შორის ევქარისტული კავშირიც იყო, რაც კიდევ უფრო ამარტივებდა მშვიდობიან თანაცხოვრებასა და უერთიერთანამშრომლობას.
ისტორიულად, როცა საგარეო პოლიტიკისა თუ ვექტორის არჩევანი დგებოდა, საქართველოს მმართველები სწორედ დასავლურ (ევროპულ) არჩევანს აკეთებდნენ. საქართველოსა და ევროპას შორის არსებული ხიდი კი სწორედ კათოლიკურ ეკლესიასთან ურთიერთობაზე გადიოდა.
წმინდა მარიამის ზეცად აღყვანების საკათედრო ტაძარი
ძველი თბილისის უწყვეტი ურბანიზაციის გამო, დღეისათვის ვერ დგინდება თბილისის ძველი (მე-13 საუკუნის) კათოლიკური კათედრალის ზუსტი ადგილმდებარეობა.
ადგილი, სადაც კათოლიკების დღევანდელი წმინდა მარიამის ზეცად აღყვანების სახელობის კათედრალი მდებარეობს, „პატრების უბნად“ იწოდებოდა. აქ ყოფილა ძველი მონასტერი, რომელიც 1795 წლის სპარსელების შემოსევისას დანგრეულა. მონასტრის მოპირდაპირე მხარეს 1803 წლიდან დაიწყო ახალი კათედრალის მშენებლობა, რომლის მშენებლობაში ავსტრიის იმპერატორი ფრანც II-ც მონაწილეობდა. მშენებლობა 1808 წლამდე გაგრძელებულა. საზეიმო გახსნას საქართველოს კათალიკოსი, თბილელი მიტროპოლიტი და სომეხი ეპისკოპოსები დასწრებიან.
ამგვარად, ზუსტად ვერ ვიტყვით, აქ იდგა თუ არა თბილისის ძველი კათოლიკური კათედრალი ფიზიკურად, თუმცა, დღევანდელი კათედრალი იდეურად სწორედ ძველის მემკვიდრეა თბილისურ ცხოვრებაში.
ღვთისმშობლის ზეცად აღყვანების სახელობის ეკლესიის პატარა შენობის ექსტერიერი წითელი აგურით არის გაფორმებული და ჩუქურთმებითაა მორთული, ფანჯრებს კი ნათელი ვიტრაჟები აქვს. შენობის ინტერიერი ნათელი და მყუდროა, რაც ხელს უწყობს მლოცველთა სულიერ განწყობას. ეკლესიას აქვს ორღანი.
ნაგებობა აგებულია ფსევდოგოთური და ბაროკოული ელემენტებით, რაც იმ დროს პოპულარული იყო ევროპაში. მთავარი ფასადის ცენტრში, შესასვლელის ზემოთ, მაღალ ფანჯრებს შორის, რომელიც ულამაზესი ვიტრაჟებით არის მორთული, აღმართულია ღვთისმშობლის ქანდაკება მაცხოვარ იესოსთან ერთად ხელში. ეკლესიის კარი დამშვენებულია ბიბლიურ თემებზე შექმნილი გამოსახულებებით. შესასვლელის ორივე მხარეს განთავსებულია ულამაზესი ვიტრაჟები, რომელზეც გამოსახულია მთავარანგელოზები.
რაც შეეხება ტაძრის ინტერიერს, აქაც მრავალი რამ არის თვალშისაცემი: მაღალი, ნათელი ჭერი და კედლები მორთულია ლამაზად შემკული ხატებით და მოჩუქურთმებული თაღებით. საკურთხეველი შესანიშნავადაა მოხატული. აფსიდში ანგელოზებით გარემოცული ზეცად ამაღლებული ღვთისმშობელი და წმინდანებია გამოსახული. ტაძრის შიგნით ასევე, არის მრავალი უნიკალური ფრესკა, რომლებიც ასახავენ კათოლიკური ეკლესიის რელიგიურ თემატიკას. ინტერიერი ვიტრაჟებითა და წმინდანთა (მათ შორის წმ. იოსების, წმ. ტერეზა ლიზიელისა და წმ. ნინოს) ხის ქანდაკებებითაა მორთული. დღის სინათლეზე, ფერადი ვიტრაჟებიდან შემოსული განსაკუთრებულად რბილი განათების ფონზე, ეკლესიაში სიმშვიდე და სულიერი ამაღლება სუფევს.
გრძელი ჯაჭვების საშუალებით ჭერიდან ეშვება ორიარუსიანი, ძველ სტილში შექმნილი ჭაღები, რომელიც ტაძარს დიდებულ იერს სძენს. ჭერზე განთავსებულ 24 კესონზე (კვადრატული ჩაღრმავება თაღის შიგნითა ზედაპირზე) ღვთისმშობლის ლიტანიის ფრაზებია დატანილი. თბილისის კათოლიკური საკათედრო ტაძრის ჭერი ევანგელურ–ბაპტისტური ეკლესიის ეპისკოპოსმა, რუსუდან გოცირიძემ მოხატა. ჭერის ახალი ორნამენტებით მოხატვა ტაძრის ხელახალი კურთხევის 25 წლის იუბილეს მიეძღვნა.
