მე-7 საუკუნეში აღმოცენდა ახალი რელიგია – ისლამი, რომელიც ელვის სისწრაფით გავრცელდა მაშინდელი მსოფლიოს დიდ ნაწილში. არაბთა თვალსაწიერში კავკასია და საქართველოც მოექცა.
ისლამი თბილისში VII საუკუნიდან ჩნდება, ქართლში არაბთა გამოჩენის პერიოდიდან. თბილისში პირველი მეჩეთის მშენებლობა არაბების მიერ ქალაქის დაკავებიდან მალევე უნდა დაწყებულიყო. ამის თაობაზე მინიშნებას ვხვდებით „დაცვის სიგელში“, რომლითაც განისაზღვრა ქართლისა და არაბთა სახალიფოს ურთიერთობა. „დაცვის სიგელის“ მიხედვით, ქართლის მკვიდრი, საკუთარი ნებით გამუსლიმების შემთხვევაში, არაბთა ძმად გამოცხადდებოდა და გადასახადისგან გათავისუფლდებოდა. ბუნებრივია, ადგილობრივებისთვის ისლამის მიღების შეთავაზება თავისთავად გულისხმობდა მათ სამლოცველოთი, ანუ, მეჩეთით უზრუნველყოფას. შესაბამისად, უნდა ვივარაუდოთ, რომ თბილისში პირველი მეჩეთი სწორედ მე-7 საუკუნის მეორე ნახევარში აიგებოდა და, დიდი ალბათობით, ის დღევანდელი ლურჯი მეჩეთის ადგილზე იდგა.
თავდაპირველად, არაბთა რელიგიური პოლიტიკა თბილისისა და, ზოგადად, ქართლის მოსახლეობის მიმართ, ისევე, როგორც სხვაგან, მშვიდობიანი და შემწყნარებლური იყო. „დაცვის სიგელის“ მთავარი პრინციპი ქართლის მკვიდრების მიერ მუსლიმთათვის სტუმართმოყვარეობის გამოჩენა იყო. მე-10 საუკუნის არაბი ავტორი იბნ-ჰაუკალი თბილისელების სტუმართმოყვარეობაზე წერდა, რომ თბილიესელებს „შორისაც არის უშიშროება და კეთილი მიღება უცხოელისა, კეთილგანწყობილება მათთან შემთხვევით მოხვედრილისადმი და სიყვარული იმათდამი, ვინც ოდნავ მაინც გონიერია და აქვს რაიმე კავშირი ადაბთან. იმათგან, ვინც იქ შემთხვევით მისულა და დარჩენილა ერთ წელიწადს ან მეტსაც, ისინი ერთხმად ამბობდნენ, რომ არც ერთ მათგანს არ გაუთევია ღამე თავის სახლში მარტო და რომ ეს შეუძლებელიც იყო.“
თუმცა, უკვე მე-8 საუკუნის 30-იანი წლებიდან ეს მიდგომა შეიცვალა – აბასიანების დინასტიის მოსვლის შემდეგ სახალიფომ არამუსლიმთა დევნა დაიწყო. მურვან ყრუს ლაშქრობებისას (735-36 წწ.) კი თბილისის საამიროც შეიქმნა და თბილისი იქცა „ისლამის ტერიტორიად. ამიერიდან, თბილისის ტერიტორიაზე მეჩეთებისა და ისლამის სხვა რელიგიური ნაგებობების აგება თბილისის ამირების ვალდებულებად იქცა.
მე-8 საუკუნის მეორე ნახევარში თბილისში იშვიათი მოვლენა მოხდა – ბაღდადელმა არაბმა აბომ ისლამი უარყო და ქრისტიანობა მიიღო. თბილისის ქრისტიანული თემი კვლავ ძლიერი იყო და მშვიდობიანად თანაარსებობდა უფრო პრივილეგირებულ თბილისის მუსლიმურ თემთან (გარკვეული წესების დაცვით). მშვიდობიან და დიპლომატიურ თანაარსებობაზე მიუთითებს ის ფაქტიც, რომ თბილისის მუსლიმური ხელისუფლების მიერ შეპყრობილი აბო სტეფანოზ ქართლის ერისმთავრის თხოვნით გაათავისუფლეს. როგორც ირკვევა, თბილისის ამირა დიდ ანგარიშს უწევდა ქართლის ერისმთავარს და ქალაქის ქრისტიანულ თემს. სიმბოლურია, რომ თბილისის მფარველი წმინდანი ეროვნებით სწორედ არაბი აბო თბილელია.
ამავე პერიოდში, მუსლიმებს შორის დაწყებული შიდა დაპირისპირების ნიადაგზე, ისლამის ტრადიციულ მიმდინარეობას სუნიზმს მეორე მიმდინარეობა შიიზმი დაუპირისპირდა. სახალიფოში სუნიზმმა იმარჯვა, ხოლო დევნილი შიიტების ნაწილმა თბილისს შეაფარა თავი. ამის გამო თბილისში შიიტური მიმართულებაც გაძლიერდა. ამგვარად, სუნიტური თბილისი დევნილი შიიტებისთვისაც იმდენად სტუმართმოყვარე ქალაქი აღმოჩნდა, რომ ის წმინდა ქალაქადაც იყო მიჩნეული და ქუფასა და ყუმის გვერდით იხსენიებოდა.
თბილისში სუნიტებისა და შიიტების ურთიერთობა პერიოდულად იცვლებოდა. საინტერესოა, რომ თბილისის საამიროს პერიოდში თბილისში თანაარსებობდა ქალაქის სამი ძირითადი რელიგია – ქრისტიანობა, ისლამი და ზოროასტრიზმი. ერთ-ერთი წყაროს მიხედვით, ისინი არათუ იდევნებოდნენ დომინანტი რელიგიის მხრიდან, არამედ ღია დოგმატიკურ განხილვებსაც აწყობდნენ შუა ქალაქში.
თბილისის საამიროს მუსლიმებისა და ქრისტიანების ურთიერთობა, უმეტესწილად, მშვიდობიანი, საქმიანი და დიპლომატიური იყო. მიუხედავად სარწმუნოებრივი განსხვავებებისა და რიგი დაპირისპირებებისა, არსებობს თბილისის მულტიკულტურულობის ამსახველი ისტორიული წყაროები. მაგალითად:
- ის, რომ მე-11 საუკუნეში ამირა მცხეთის გადასახადებს აუქმებს.
- დიღმის XI საუკუნის ეკლესიის წარწერები, რომლის მიხედვითაც ეკლესიას აშენებენ ქართველი ქრისტიანები, რომელთაც აღმოსავლური სახელები ჰქვიათ – დინარი, აჰმედი და აბულახტარი;
- შუასაუკუნეების ისლამური ლიტერატურა და მეცნიერება იცნობს მრავალ თბილისელ მოღვაწეს, რომლებიც საზღვარგარეთ მოღვაწეობდნენ, თუმცა, არ ივიწყებდნენ საკუთარ წარმომავლობას და მეტსახელადაც იყენებდნენ.
თბილისში ქრისტიანობისა და ისლამის თანაარსებობის საინტერესო ხანა იწყება 1122 წელს დავით აღმაშენებლის მიერ თბილისის აღებიდან და 400 წლიანი მუსლიმთა მფლობელობიდან გათავისუფლების შემდეგ.
დავითმა, თბილისელი მუსლიმების გააფთრებული წინააღმდეგობისა და ეთნიკურ-რელიგიური ნიშნით დაწყებული სისხლისღვრის შემდეგ, თბილისელ მუსლიმებთან მოლაპარაკება დაიწყო. საბოლოო ჯამში, ზავის პირობები ასეთი სახით შედგა:
- მუსლიმთა უბანში ღორი არ გადავიდოდა, იქ არ დაიკვლებოდა და არც მათ ბაზარში გაიყიდებოდა;
- დავითმა მათ მოუჭრა ფული, რომელზეც ეწერა სულთნისა და ხალიფას სახელები, ასევე, ალაჰი და მუჰამედი იხსენიებოდა, კიდეზე უშუალოდ დავით მეფე იყო მოხსენიებული;
- ვინც მუსლიმს რაიმე ვნებას ან ზიანს მიაყენებდა, შეეძლოთ მისი დაუსჯელად მოკვლა (ეტყობა, ასეთ მკაცრ ზომებს ახლად აღებული ქალაქის ეთნიკური კონფლიქტების მწვავე რეალობა ითხოვდა);
- შეეძლოთ შეუფერხებლად აღესრულებინათ რელიგიური რიტუალები და ხალიფა და სულთანიც კი მოეხსენიებინათ;
- მეფემ მათ პირობა დაუდო, რომ ისმაილის აბანოში არ შევიდოდა არც ქართველი, არც სომეხი და არც იუდეველი;
- გადასახადები: ქართველს – 5 დინარი; იუდეველის – 4 დინარი; მუსლიმს – 3 დინარი.
დავითმა მუსლიმებს შეღავათები და პრივილეგიებიც კი მისცა, ანგარიშს უწევდა მათ ჩვეულებებს და თბილისში მუსლიმი პოეტების სასახლე ააშენა. დავით მეფეზე არაბი ისტორიკოსებიც მოგვითხრობენ. ალ-ჯაუზის ცნობით, დავითი შვილთან ერთად ყოველ პარასკევს მიდიოდა მეჩეთში, ისმენდა ყურანს და სწირავდა ფულს. ამ ცნობაში პარასკევზე მითითებით, შესაძლოა, ვივარაუდოთ, რომ დავითი და დემეტრე სწორედ თბილისის ჯუმა მეჩეთში დადიოდნენ.
ალ-ფარიკი ამბობს, რომ ამხელა პატივი, რაც დავითმა მუსლიმ მეცნიერებს, ღვთისმეტყველებსა და სუფიებს მიაგო, თვით მუსლიმებისგანაც კი არ ჰქონდათ. უნდა აღინიშნოს, რომ ყველა ეს წესი დემეტრე I-ის დროსაც ძალაში იყო.
თბილისურ მულტიკულტურულობაზე და რელიგიურ შემწყნარებლობაზე საუბრისას, მნიშვნელოვანია უცნობი ავტორის მიერ XII საუკუნეში გაკეთებული ჩანაწერი: „ახლა იგი (თბილისი) ქურჯთა (ქართველთა) ხელშია. დაიპყრეს იგი მათ მეორე ათეულში 500 წლიდან და ქურჯთა მეფე, მიუხედავად მისი ურწმუნოებისა, მწყსავს მის მოსახლეობას და იცავს მათ მხარეს ყოველგვარი ზიანისაგან. ისლამის წესები იქ ისევე (სრულდება) როგორც წინათ. საკრებულო (ჯუმა) მეჩეთი დაცულია ყოველგვარი უკეთურებისაგან. მეფე ანთებს იქ სანთელსა და კანდელს და ასრულებს, რაც საჭიროა. აზანი მის ყველა მეჩეთში წარმოითქმის. აშკარად და ჭეშმარიტად, მათ ვერავინ ვერ აყენებს ვნებას. ახლა ერთმანეთშია არეული მუსლიმი და ქურჯი.“
მე-13 საუკუნეში, ჯალალ ად-დინის შემოსევის დროს, თბილისელ სუნიტებსა და შიიტებს, რომელთა შორის რელიგიურ-დოგმატური დაპირისპირება მუდამ იყო, საერთო გასაჭირი დაატყდათ თავს. ხორეზმის შაჰი სუნიზმის მიმდევარი იყო, თუმცა, თბილისელი სუნიტებისგან განსხვავებულ მაზჰაბს აღიარებდა, რის გამოც შაჰის მიერ თბილისის აღებას დიდი ტრაგედია მოჰყვა თბილისელი მუსლიმებისთვისაც. მემატიანე ჯუვეინის ცნობით, ხვარაზმელებმა თბილისში ეკლესიების ადგილზე მუსლიმური სამლოცველოები გამართეს.
მეჩეთების ისტორია თბილისში
თბილისის მეჩეთებზე შედარებით მეტი ცნობა გვაქვს მე-16 საუკუნიდან. ქართული ისტორიული წყაროებით, 1522 წელს ირანის შაჰმა ისმაილ I-მა აიღო თბილისი და მეტეხის ციხის ყურეში მეჩეთი ააგო. მაგრამ, სპარსული წყაროებით მსგავსი არაფერი დასტურდება.
ოსმალური წყაროების ცნობით, 1578 წელს ოსმალებმა თბილისის ცენტრში ორი მეჩეთი ააშენეს. თუმცა, წყაროში მშენებლობის ისეთ ტემპზეა საუბარი, რომ უფრო ეკლესიების მეჩეთებად გადაკეთების ამბავია მოთხრობილი, და არა შენობის აგების. სავარაუდოდ, სიონიც მუსლიმურ სამლოცველოდ აქციეს.
მე-16 საუკუნეში თბილისელი სუნიტებისა და შიიტების გაძლიერება-გამრავლება პირდაპირ უკავშირდება თბილისზე სპარსეთისა და ოსმალეთის გავლენის გაძლიერებას.
ოსმალო ისტორიკოსის ცნობით, რომელიც თბილისს 1646-47 წლებში სტუმრობდა, თბილისის მუსლიმები სუნიტები იყვნენ. განსაკუთრებით საინტერესოა, რომ ის ჩამოთვლის თბილისელ სუნიტ წმინდანებსაც: იმამი ჰუსამ-ეფენდი, ფერჰად-ფაშას ქეთხუდა რიდვან-აღა, ჯემ ალი-ეფენდი.
მე-17 საუკუნის 30-იანი წლებიდან, როსტომ ხანის მიერ ირანიდან გამუსლიმებული ქართველებისა და სეიდების ტომის ჩამოსახლების შედეგად, თბილისში მომრავლდა შიიტური თემი. ვახუშტი წერს, რომ როსტომმა l სამი მეჩეთი ააგო.
მე-17 საუკუნის მეორე ნახევარში ქართველებისა და შიიტების ურთიერთობა დაძაბული ჩანს.
ვახუშტის ცნობით, თბილისში ოსმალობის დროს – 1727 წელს – სამი მეჩეთი აიგო. 1728 წელს უკვე იხსენიება “ჯამი შერიფი”, იგივე ჯუმა (საპარასკევო) მეჩეთი, რომელიც თბილისის გარნიზონის სალოცავი ადგილი იყო. თბილისის მთავარი მეჩეთი ხიდთან მდებარეობდა.
ოსმალობის პერიოდში მეჩეთი და მედრესე დიდუბეშიც ყოფილა. საინტერესოა, რომ ოსმალებმა შეიმუშავეს ქართველების გამუსლიმების სპეციალური წესი, რომლის მიხედვითაც ისლამის მიღებისას წარმოსათქმელი დოგმატური ფრაზები ქართულადაც უნდა წარმოეთქვათ.
ოსმალობის შემდეგ, სპარსეთის მმართველმა თბილისში ყოფნისას დაანგრია ოსმალობის დროს აგებული სამი სუნიტური მეჩეთი.
თბილისელ მუსლიმებს კიდევ ერთი დიდი განსაცდელი აღა-მაჰმად-ხანის მიერ თბილისის აოხრებისას (1795 წ.) დაატყდათ თავს. სომეხი ისტორიკოსი სერობ გრიჩი აღნიშნავს, რომ ყიზილბაშებმა მუსლიმები ქრისტიანებზე მეტად ტანჯეს, დაატყვევეს და მათი სალოცავები დაწვეს. თბილისის ჯუმა მეჩეთი 1795 წელს ძალიან დაზიანებულა. თვითმხილველების თქმით, ყიზილბაშები შიიტურ მეჩეთშიც შეჭრილან და იქ მყოფი ყველა მუსლიმი ამოუხოცავთ. გადარჩნენ მხოლოდ თორმეტიდან თხუთმეტ წლამდე მოზარდები, რომლებიც, ნადავლთან ერთად, ტყვედ წაუყვანიათ. მეჩეთი კი გადაუწვავთ.
პარადოქსულია, რომ თბილისის მეჩეთებს და მუსლიმურ თემს საუკუნეების განმავლობაში მუსლიმი დამპყრობლები უფრო ერჩოდნენ, ხოლო ქართველი ქრისტიანი თუ გამუსლიმებული მეფეები უფრთხილდებოდნენ.
აღა-მაჰმად-ხანის გამანადგურებელი შემოსევის შემდეგ, თბილისელ მუსლიმთა რიცხვი მკვეთრად შემცირდა, თუმცა, თბილისის მეჩეთები მაინც აღადგინეს. სპარსელი მწერლის მირზა მოჰამად ჰოსეინ ფარაჰანის ცნობით, თბილისში 1885 წლისთვის ოცამდე დიდი და პატარა მეჩეთი იყო. ერთი დიდი მეჩეთი (ჯუმა მეჩეთი) სუნიტებს ეკუთვნოდათ, ხოლო მეორე (შაჰ-აბასისა) – შიიტებს.
ამ უკანასკნელზე და, ასევე, თბილისელ მუსლიმურ თემზე ირანელმა დიდგვაროვანმა ზაჰირ ად-დოულემ 1900 წელს მნიშვნელოვანი ცნობები დაგვიტოვა. აშურას დღესთან (შიიტების მთავარი სამგლოვიარო დღე) დაკავშირებით თბილისში „ირანელებისა და კავკსიელი მუსლიმების ორი-სამი ჯგუფი შეკრებილიყო და რაღაც უჩვეულოდ გლოვობდა. თეირანში ასეთი არაფერი მენახა. მწარედ ავტირდი. ნაშუადღევს მუსლიმებისთვის თანაგრძნობის გამოსახატავად მეჩეთში წავედით. ეს მეჩეთი შაჰ-აბას სეფიანის აგებულია. ის მდინარე მტკვრის პირას, ხიდთან ახლოს დგას. პატარა, მაგრამ ძალიან ლამაზი შენობაა. თეირანის მეჩეთებს სულ არ ჰგავს. მისი ინტერიერი მთლიანად მოოქროვილი და მოხატულია და სარკეებით არის გაწყობილი. ძალიან მომეწონა, რომ კარებზე, ჭერზე და კედლებზე ალაჰის სახელები და პატარა ჰადისები ეწერა, მაგალითად „სიწმინდე რწმენისაგან“და მისთანანი. უეჭველია, რომ იმ მუსლიმს, რომელიც მეჩეთში ათჯერ მოვა და ამ ბრწყინვალე ჰადისებს წაიკითხავს, მეთერთმეტეჯერ ღმერთისა და წინასწარმეტყველის შერცხვება, მეჩეთში ფეხსაცმელს აღარ შეიტანს, თავისი სულიერი ძმის გვერდით არ დააწყობს, ბაყაყივით წამდაუწუმ ძირს არ დააფურთხებს და სხვა ღვთისმოსავებს მეორედ აქ მოსვლის სურვილს არ გაუქრობს. თბილისის მეჩეთი ოსმალურ მეჩეთებს ჰგავს, ანუ, წინ ღია სივრცე არა აქვს, ქუჩიდან პირდაპირ დიდ გადახურულ კარიბჭეში შედიხარ და იქიდან გამოსასვლელით ხვდები მეჩეთის ცენტრში, რომელსაც გუმბათი ხურავს.“
თბილისის შიიტური მეჩეთის ეს აღწერილობა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმიტომ, რომ ეს მეჩეთი დღეისათვის აღარ არსებობს. ის 1951 წლის შემოდგომაზე ქალაქის რეკონსტრუქციის გამო დაანგრიეს.
სწორედ იმიტომ, რომ საბჭოთა კავშირის დროს შიიტური მეჩეთი დაინგრა, დღეს ჯუმა მეჩეთი განსაკუთრებულია – ის ერთდროულად სუნიტების და შიიტების სამლოცველოა, რაც მუსლიმური სამყაროსთვის იშვიათი, ხოლო თბილისისათვის ძალიან სახასიათო მოვლენაა.
თბილისური ისლამი
თბილისური ისლამი არ იყო ერთგვაროვანი — აქ თანაარსებობდნენ როგორც სუნიტები, ასევე შიიტები. მიუხედავად ამ რადიკალური განსხვავებებისა, თბილისში ჩამოყალიბდა კულტურული მრავალფეროვნება. თბილისური მულტიკულტურული და მულტირელიგიური თანაცხოვრება დოკუმენტურადაც არის ასახული.
მე-17 საუკუნის ფრანგი მოგზაურის ჟოზეფ ტურნეფორის ცნობით, თბილისში „მაჰმადიანები დახმარებისათვის ქართველ (ქრისტიან) წმინდანებს მიმართავდნენ, ქართველები სომეხ (მონოფიზიტ) წმინდანებს, ხოლო სომხები ზოგჯერ შველას მაჰმადიან წმინდანებსაც შესთხოვდნენ“.
ტურნეფორის ეს დაკვირვება დოკუმენტურად დასტურდება: „ქართლში ისლამის გავლენის თვალსაზრისით, საინტერესოა XVII საუკუნის მიწურულის ქართული საადგილმამულო საბუთები. მათში ქრისტიანულ სახელებთან ერთად, მუსლიმური რელიგიური სიმბოლოებიც არის მოხსენიებული“.
როდესაც ჩვენ ვსაუბრობთ ისლამური კულტურის ქართულ ქრისტიანულ კულტურასთან თანაარსებობაზე, ძირითადად მხედველობაში გვაქვს არაბული და ოსმალური (თურქული) კულტურა.
ენის როლს რელიგიის მაქსიმალურად ინტეგრაციაში მოწმობს ის, რომ ოსმალებმა, შეიმუშავეს სპეციალურად ქართველების გამუსლიმების წესი, რომლის მიხედვითაც ისლამის მიღებისას წარმოსათქმელი დოგმატური ფრაზები მას ქართულადაც უნდა წარმოეთქვა.
ამ კულტურების ქართულ კულტურასთან ასიმილაცია ჩვენს ენაში ძალიან კარგად იკითხება. ჩვენ დღემდე აქტიურად ვიყენებთ არაბულ თუ თურქულ სიტყვებს. მაგალითად, არაბულიდანაა შემოსული ნაფაზი, აუზი, სურათი, ოხერი, ფიქრი, არაყი, ამაყი, საგანი, ბარაქა, ღალატი, შუღლი, მსაჯული; ხოლო, თურქულიდან: ოჯახი, ფული, კერა, ბინა, საათი, სუფრა, ჩანთა, ოთახი, ფარდა, წესი, თამადა, ქუჩა, ტალღა, ფარდა.
ამ სიტყვების ნაწილი ქართული იდენტობის ყველაზე მკაფიო მარკერებთან არის დაკავშირებული, რაც კიდევ უფრო საინტერესოს ხდის საქართველოში არსებულ კულტურათა თანაარსებობის გააზრებას.
